Φιλόμουσος Εταιρεία

Ελληνική εκπολιτιστική οργάνωση των αρχών του 19ου αι. Ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813 με την ενθάρρυνση κυρίως Άγγλων λογίων και αρχαιολατρών. Η δημιουργία οργανώσεων του τύπου της Φιλομούσου Εταιρείας ανήκει στο πλαίσιο των προσπαθειών των Ελλήνων μορφωμένων –κυρίως των αποδήμων– οι οποίοι απέβλεπαν στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του ελληνικού λαού με την ίδρυση σχολείων, την περισυλλογή και τη διαφύλαξη των μνημείων της κλασικής αρχαιότητας και γενικά της προγονικής κληρονομιάς, την ενημέρωση των Ελλήνων στα πολιτιστικά και πολιτικά κινήματα της εποχής και, όταν αυτό θα ήταν εφικτό, στην ωρίμαση του υπόδουλου γένους για τη βαθμιαία εθνική του αποκατάσταση. Οι προσπάθειες αυτές –που απεικονίζονται διάχυτες στα γραπτά των μελών της Φιλομούσου Εταιρείας που έχουν διακριθεί– εντάσσονταν σε ένα μεγάλο, όσο και ουτοπιστικό εκπολιτιστικό πρόγραμμα, που είχε ως στόχο τη συγχώνευση των χριστιανικών λαών της Βαλκανικής και της Μέσης Ανατολής μέσα σε ένα μεγάλο ομόδοξο (ορθόδοξο) κράτος, όπου το κυρίαρχο στοιχείο θα ήταν –χάρη στην προηγμένη του παιδεία– το ελληνικό. Οι ιδρυτές της Εταιρείας στην Αθήνα ήταν ο Ιωάννης Μαρμαροτούρης, ο Πέτρος Ρεβελάκης, ο Αλέξανδρος Χωματιανός, ο Ιωάννης Τατλίκαρος και ο Γεώργιος Σοφιανός. Αλλά το έργο της Φιλομούσου Εταιρείας γρήγορα ξέφυγε από τα στενά όρια μιας επαρχιακής πολιτιστικής κίνησης όταν έγιναν μέλη της (14 Οκτωβρίου 1814) ο δραστήριος εκδότης του Λόγιου Ερμή, αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος και προπάντων ο Ιωάννης Καποδίστριας, υπουργός τότε Εξωτερικών της Ρωσίας. Ο Γαζής προσπάθησε να συντονίσει τις ενέργειες της Φιλομούσου με ανάλογη πνευματική και εκπαιδευτική κίνηση που γινόταν την ίδια περίοδο στο Πήλιο (Μηλιές) από τον Γρηγόριο Κωνσταντά και τον Δανιήλ Φιλιππίδη. Ο Καποδίστριας όμως προχώρησε περισσότερο: θέλοντας να ενισχύσει το έργο των Αθηναίων μελών της Φιλομούσου Εταιρείας και να υποβοηθήσει τους Πηλιορείτες να ιδρύσουν στην πατρίδα τους ένα σχολείο «τακτικόν κατά μίμησιν των Ακαδημιών της Ευρώπης», ίδρυσε στη Βιέννη, με την έγκριση του τσάρου Αλεξάνδρου A’, παράρτημα της οργάνωσης, ίσως και για να αντισταθμίσει την αγγλική επιρροή πάνω στην αθηναϊκή ομάδα. Με την ευκαιρία της παρουσίας στην αυστριακή πρωτεύουσα πλήθους διπλωματών και διακεκριμένων προσωπικοτήτων (ήταν οι μέρες του μεγάλου ευρωπαϊκού Συνεδρίου 1814-15), έγραψε ως μέλη της πρόθυμους Ευρωπαίους μαικήνες (μεταξύ των οποίων και τον τσάρο), εξασφάλισε αξιόλογες συνδρομές για την ίδρυση σχολών στην Ελλάδα, κατάρτισε τον κανονισμό της και οργανώνοντάς την επιδέξια της έδωσε με το κύρος του τη δυνατότητα να περιλάβει στους κόλπους της αρκετούς Έλληνες ομογενείς, λογίους και εμπόρους. Από τον κύκλο της προέρχονται και εκείνοι που προετοίμασαν το έδαφος για την εξάπλωση και τη διεύρυνση της Φιλικής Εταιρείας. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, καθώς επίσης και άλλες ανάλογες εταιριστικές οργανώσεις της Ελλάδας και του εξωτερικού (όπως η Ελληνική Εταιρεία του Παρισιού), αποτέλεσαν τη βάση της μεγάλης πολιτικής οργάνωσης της Οδησσού, που προετοίμασε την εθνική Eπανάσταση των Ελλήνων.